Voor meer afkortingen: Zie: Abbreviations
in Latin Inscriptions (Conceived and compiled by Tom Elliott)
<P.S. Een paar stukjes
van deze pagina zijn nog niet helemaal klaar. Ook plaatjes volgen nog.>
| Hoe lees ik een Romeinse Inscriptie? |
Tja, een beetje Latijn kennen is wel handig, maar niet eens zo verschrikkelijk
nodig als je denkt. Romeinse inscripties lezen is namelijk een beetje een
vak apart. Als u deze pagina hebt doorgelezen hoop ik dat u een beetje
ingewijd bent in de geheimen van de Romeinse inscriptie, maar voordat u
alle fijne kneepjes kent, bent u nog vele (interessante, dat wel) uren
verder!
| Afkortingen. |
Romeinen zijn dol op afkortingen: dat wordt dus puzzelen!
In het hieronderstaande schema zijn een aantal veel voorkomende afkortingen vermeld:
| V. S. L. M | = Votum Solvit Libens Merito | (naam) heeft zijn gelofte
ingelost (betaald), gaarne en met reden |
standaard einde van een votiefsteen
(opgerichte steen als dank voor door de god(in) verrichte diensten) |
| H.F.C | = Heres Faciendum Curavit | Zijn/Haar/Hun erfgenaam heeft
(deze grafsteen) laten maken |
standaard einde van een grafsteen |
| D.M | = Dis Manibus | Voor de Goddelijke Schimmen
(van de afgestorvenen) |
standaard begin van een grafsteen |
| I.O.M | = Iovi Optimo Maximo | Aan de zeer goede en zeer verheven Iuppiter | Veelvoorkomend begin van
wijstenen voor Iuppiter |
| AUG | = Augustus | ||
| CAES | = Caesar | ||
| COS | = consul | ||
| COS x | = consul (o.i.d) voor het xde jaar | ||
| TRIB POT | = tribunicia potestate | volkstribuun | |
| F(IL) | = filius/filia | zoon/dochter | |
| PONT MAX | = pontifex maximus | opperpriester | |
| MAX | = maximus | de grootste |
Voor meer afkortingen: Zie: Abbreviations
in Latin Inscriptions (Conceived and compiled by Tom Elliott)
| Namen. |
Een Romeins burger heeft drie namen:
| Praenomen | voornaam |
| Nomen (gentile) | geslachtsnaam |
| Cognomen | bijnaam |
Een bepaals groepje voornamen wordt heel vaak afgekort:
| Aulus | A | Lucius | L | Sextus | S(ex) |
| Appius | App | Marcus | M | Servius | Ser |
| Gaius | C* | Manius | M' | Spurius | Sp |
| Gnaeus | Cn* | Numerius | N(um) | Titus | T |
| Decimus | D | Publius | P | Tiberius | Ti(b) |
| Kaeso | K | Quintus | Q |
| Cijfers. |
Dit zijn natuurlijk de Romeinse cijfers: I,II,III,IV,V,VI,VII,VIII,IX,X
etc.
Nog even voor de zekerheid:
| I = 1 | V = 5 | X = 10 | L = 50 | C = 100 | D = 500 | M = 1000 |
| Schrijven. |
* De Romeinen gebruikten altijd hoofdletters. (ons schrijfschrift
is pas later ontstaan). Wel hadden de Romeinen speciale schrijfvariaties
op letters. Dit had te maken met het materiaal van de inscriptie. Voor
inscripties in steen gebruikten de Romeinen gewone hoofdletters, maar bij
inscipties in hout leverde de nerven vaak probelemen op, zodat er varianten
op de letters ontstondenen : bijv. | | i.p.v. E.
Bij inscripties in metaal (brons) werd vaak gebruik gemaakt van een
puntenschrift.
Variaties op letters in Romeins schrift:
* Vroege inscripties zijn vaak erg netjes. Later waren de inscripties
echter vaak veel minder keurig, soms zelfs ronduit slordig.
Het ontcijferen van deze laatste is dan ook niet gemakkelijk!
* De Romeinen gebruiken tamelijk vaak Ligaturen.
Dit zijn samensmeltingen van letters. Een nog steeds gebruikte ligatuur
is de Æ. De Romeinen voegden echter ook veel andere letters tezamen,
bijv. een N en een I.
* Houd er verder rekening mee dat inscripties nog wel eens retrograde
(achterstevoren) zijn!
| Over Haakjes en andere zaken. |
Wanneer men een inscriptie gelezen en begrepen heeft is een bepaalde
transcriptie gebruikelijk om de inscriptie voor iedereen begrijpelijk te
maken. Hierbij worden bepaalde tekens gebruikt:
| ( ) Ronde haken | : aanvulling voor een standaardafkorting, bijv. CO(n)S(ul), de tekst is dus aangevuld door moderne epigrafen. |
| [ ] Vierkante haken | : de tekst is door beschadiging niet meer te lezen, bijv. [IMP CAES D]IVI, en kan met zekerheid worden aangevuld. |
| [.....] | : de tekst is door beschadiging niet meer te lezen, en kan niet met
zekerheid worden aangevuld.
Elk puntje stelt een verloren letter voor. |
| [---] | : de tekst is door beschadiging niet meer te lezen, en kan niet met
zekerheid worden aangevuld.
Het aantal letters is niet meer vast te stellen. |
| <abc> | : De letters zijn per ongeluk weggelaten op de steen, bijv. Ben<ev>entum. |
| {abc} | : Letters teveel op de steen, die niet nodig zijn, bijv. Imp{p}eratori |
| [[abc]] | : De letters zijn met opzet verwijderd, bijv. door een damnatio memoriae. |
| puntje onder de letter | : tekst onzeker |
| [\\\\\\] | : Verwijderde letters op de steen, die niet met zekerheid vastgesteld kunnen worden |
| twee of meer letters aan elkaar | : ligatuur |
| / | : regelscheiding |
| Verschillende soorten Latijnse inscripties. |
Er zijn natuurlijk vele soorten inscripties, maar ik breng ze voorlopig onder in zes categorieën:
1. Wij- of Votiefsteen
2. Grafsteen
3. Bouwinscriptie
4. Bezitsinscriptie
5. Inscripties op mijlpalen
6. Overigen
| Standaardvolgorden. |
De meeste Romeinse inscripties waren volgens een min of meer vast patroon
opgebouwd. Het is handig wanneer je een beetje een idee hebt van de conventies
op dit gebied.
Men dient echter wel heel goed te bedenken dat echte regels natuurlijk
niet bestonden. Dit overzicht is dan ook slechts bedoeld om een handreiking
te geven.
1. (Wij- of Votiefsteen)
(In dit voorbeeld ben ik uitgegaan van mannelijk enkelvoud. De God
kan natuurlijk ook vrouwelijk zijn of de wij-steen kan aan meerdere goden
gewijd zijn.)
| (Deae, Deo, Dii/Di) <naam God in de dativus> | Aan (de God) <naam God> |
| <3x naam in de nominativus> | heeft <3x naam in de nominativus> |
| <eventuele herkomst, beroep etc.in de nominativus> | <bepalingen> |
| V.S.L.M | zijn gelofte gaarne en met reden ingelost. |
2. (Grafsteen)
| DIS MANIBVS/ D.M. | Aan de Goddelijke schimmen (der afgestorvenen) |
| <Naam>, <Afkomst>, <Functie> | bij 1) in de dativus, bij 2) in de nominativus |
| 1) H.F.C (=Heres Faciendum Curavit) | heeft zijn/haar/hun erfgenaam (deze grafsteen) laten maken. |
| of 2) T.P.I (=Testamentum poni iussit) | heeft (deze grafsteen) bij testament laten oprichten. |
3. (Bouwinscriptie)
<standaardvolgorde volgt nog>
4. (Bezitsinscripties)
| <naam, herkomst in de genitivus> |
5. (Inscripties op mijlpalen)
| IMP(erator(i)) CAES(ar(i)) | (voor) de opperbevelhebber (en) keizer |
| <naam keizer> | <naam keizer> |
| <eventuele voorouders>, bijv. HADR(iani) FIL | <eventuele voorouders> |
| <eventuele bijnamen en erenamen | <eventuele bijnamen en erenamen |
| <functies>, bijv. PONT MAX, COS IIII, TRIB POTES XIII | <functies> |
| vul aan: "is deze paal opgericht/ heeft deze paal opgericht" | |
| A/AB <naam stad> <getal> <MP/LEUGAE> | vanaf <stad> <getal> mijlen (Romeinse/Gallische) |
Sommige mijlpalen geven de afstand tot de stad in Romeinse mijlen aan
(MP= milia passuum) 1 MP = ca. 1,5 km
In Gallia en omgeving werd vooral de Gallische mijl, de LEUGA (mv.
leugae) gebruikt. Deze is ca. 2,22 km
6. (Overigen)
Hiervoor is vanzelfsprekend geen standaardvolgorde te geven.
| Voorbeelden. |
1. (Wij- of Votiefsteen)
DEAE/ NEHALENIA/ M(arcus) EXGINGIVS/ AGRICOLA/ CIVES TREVER/ NEGOTIATOR/ SALARIVS/ C(oloniae) C(laudiae) A(rae) A(grippinensium) V(otum) S(olvit) L(ibens) M(erito)
Aan de godin Nehalenia heeft Marcus Exgingius Agricola, afkomstig uit Trier en zouthandelaar in Keulen, zijn gelofte gaarne en met reden betaald.
2. (Grafsteen)
DIS MANIBVS
G(aio) IVLIO CLAV(dia tribu)
PVDENTI LIOVIA (i.p.v. het laatste woord heeft de steenhouwer eerst
de letters VET uitgehakt)
VET(erano) LEG(ionis) X G(emina) P(ia) F(idelis)
AN(norum) L ET IVL(io)
IVNIO F(ilio) EIVS
O(pto) S(it) T(ibi) T(erra) L(evis) H(eres) F(aciendum) C(uravit)
Aan de goddelijke schimmen (der afgestorvenen),
Voor Gaius Iulius Pudens, van het Claudische kiesdistrict,
Uit Liovia (?), veteraan van de Legio X Gemina Pia Fidelis,
50 jaar, en voor Julius Junius, zijn zoon.
Moge de aarde licht voor jou zijn.
Hun erfgenaam heeft (deze grafsteen) laten maken.
Op grafstenen schreven de mensen ook wel kleine spreuken en gedichtjes. Deze zijn niet zozeer uit Nederland, maar vooal uit Rome bekend. Hieronder een paar voorbeelden uit Rome:
Hospes, resiste, et nisi molestust, perlege:
noli stomacare. Suadeo: caldum bibas.
Moriundust. Vale.
Bezoeker, blijf staan en als het je niet te lastig is, lees dan dit.
Word niet boos. Luister naar mijn raad: drink iets warms. We moeten sterven.
Vaarwel!
(graf van de scheepsbouwkundige Q. Caelius Vibius, Interamna, CIL 10,
5371/B 118)
Hic ego Siculina, minus bima, crudeli funere operta
ante dedi matri et patri luctum quam bracchia circum
darem, quam grata fuerim matri aut patri
Hier ben ik, Siculina. Ik was nog geen twee jaar, toen ik door de wrede
dood in het graf terecht kwam. Ik dompelde mijn vader en moeder in rouw
alvorens ik hen kon omhelzen en voordat ik mijn vader en moeder tot vreugde
kon strekken.
(graf bij de Pota Salaria, Rome, CIL 6, 26544/ B 1820)
Balnea vina Venus corrumpunt corpora nostra,
set vitam faciunt b(alnea) v(ina) V(enus).
De baden, de wijn en de liefde richten ons lichaam te gronde,
maar de baden, de wijn en de liefde maken ook het leven.
(Graf van Claudius Secundus, Rome, CIL 6, 15258/B 1499)
Hospes, ad hunc tumulum ne meias ossa precantur
tecta hominis. set si gratus homo es, misce bibe da mi.
Vreemdeling, de beenderen van een overledene smeken je niet op dit graf
te plassen. Als je een wat chiquer type bent, meng de wijn, drink hem op
en ga weg.
(Grafzuil van Julia Felicula en haar echtgenoot Evaristus, Engelenburchtm
Rome, CIL 6, 2357/B838)
(Bron: Dis Manibus, grafschriften uit het oude Rome, samengesteld door
Ivo Gay, baarn 1994)
3. (Bouwinscriptie)
<voorbeeld nog niet beschikbaar>
4. (Bezitsinscripties)
Fragment van een bronzen naamplaatje (4.9 x 3.2 cm) in de vorm van een 'tabula ansata'. De in puntschrift aangebrachte inscriptie kan als volgt worden gelezen en aangevuld:
L(egionis) X g(eminae)/> (centuriae) Cinnae/
Amoni Iulli
= van de Legio X Gemina, van de centuria van Cinna, van Amonius Iullus
5. (Inscripties op mijlpalen)
In 1997 werd in het Wateringse Veld bij Den Haag een unieke vondst gedaan:
vier mijlpalen bijelkaar!
Dit is de mjilpaal van Antoninus Pius:
[IMP(eratori) CAES(ari) D]IVI
HADR.FIL(io).DIVI.TRAI(ani)
PARTHIC(i).NEPOTI
DIVI.NERVAE.PRO
NEPOTI.T(ito).AELI(o)
ANTONINO.AVG(ust)O
PONT(ifici) M[AX](imo)TRIB(unicia) [PO]TES(tate)
XIIII IMP(eratori) CO(n)S(uli) III
A M(unicipio) A(elio) C(ananefatium) MP IIII
(Voor de opperbevelhebber en keizer),
de zoon van de vergoddelijkte Hadrianus,
de kleinzoon van de vergoddelijke Traianus
met de eretitel Parthicus,
de achterkleinzoon van de vergoddelijkte Nerva,
(nl) Titus Aelius Antoninus Augustus,
opperpriester, volkstribuun voor het 14e jaar,
opperbevelhebber, consul voor het 4e jaar,
(is deze paal opgericht)
vanaf Municipium Aelium Cananefatium (Voorburg) 4 mijlen.
6. (Overigen)
* Opschriften op laat-Romeinse bekers:
| REPLE OLA................................................................ | Vul de beker nog eens |
| REPLE ME.................................................................. | Vul me nog eens |
| OLA TENE BIBE........................................................ | Pak de beker en drink |
| GAUDIAS .................................................................. | Veel plezier |
| DA MIHI MERUM..................................................... | Geef me nog een borrel (merum = onverdunde wijn) |
* Steen (h. 17.5, br. 41 cm) uit Ulpia Noviomagus (de stad Nijmegen):
COL(legium) FABRV(m)/
TIG(nariorum). S.P. (?) XXX. D.M. (?)
Het gilde der timmerlieden (of bouwvaklieden) ........
De juiste betekenis van het opschrift is nog niet duidelijk; wellicht heeft het betrekking op plaatsen in een theater of amfitheater, of op een begraafplaats of een tempel.
* Oogartssteentje
Vierkant groen steentje (3.4 x 3.8 x 1 cm), afkomstig uit Ulpia Noviomagus,
stempel van de oogarts M. Ulpius Heracles.
Op de vier smalle kanten zijn in spiegelbeeld inscripties aangebracht.
Op de foto is zichtbaar:
MARCI VLPI HERA/CLETIS DIAMYSUS
Diamysus (= een geneesmiddel) van Marcus Ulpius Heracles
* Inscriptie uit Pompei
A . SVETTI . CERTI
AEDILIS . FAMILIA . GLADIATORA . PVGNAB .
POMPEIS
PR . K . IVNIAS . VENATIO . ET .
VELA . ERUNT
Op de laatste dag van mei zullen gladiatoren van de aedilis Aulus Suettius Certus vechten te Pompei. Er zal ook een jacht zijn en er zullen schermen (tegen de zon) zijn.
| Voorbeeldjes om mee te oefenen. |
Maar pas op, Ze zijn niet allemaal even simpel!
Gebruik zo nodig een woordenboek, bijv. Woordenboek Latijn/Nederlands
van Prof.dr.Harm Pinkster, 2002, er is (althans tijdelijk) ook een internetversie!
* Steen, gevonden in de Waal bij Nijmegen in 1669:
MATRIBVS/MOPATIBVS/SVIS/M.LIBERIVS/VICTOR/CIVES/NERVIVS/NEG./FRV/V.S.L.M
* Steen, gevonden op landgoed de Holdeurn (Nijmegen) in 1845:
VESTAE/SACRVM/IVL. VICTO/MAG FIG/PRO SE
* Steen (h. 29.5, br. 20 cm.) uit Kapel-Avezaath, gem. Zoelen, gewijd aan de godin Hurstrga.
DEAE/HVRSTRGE/EX. P. EIVS/VAL
SILVESTE[r]/
DEC. M. BAT/ POS. L. M
* Steen (h. 1,06 m), gevonden te Vechten, 2e eeuw na Christus.
D.M.VALENTI
BITRITALI
VET.EX.N.ALAE I
[TR]ACHVM.H.F.C.
* Grafsteen (h. 1,44 m)
M TRAIANU[S]
GVMATTIVS GAI
SIONIS F VET ALAE
AFROR T P I
* Mijlpaal, gevonden in 1997 in het Wateringse Veld bij Den Haag.
IMP C[A]ES [C] M
QVINTO [T]RA
DECIO [PI]O FELI
C AVG [PO]NT M
TRIB POTES CO
PROCO[S] CANA[NEF]ATES
AB CIVITATE [... LEV]G
* Mijlpaal, gevonden in 1997 in het Wateringse Veld bij Den Haag.
IMP CAES
DIVI SEPTIMI
SEVERI.PII.ARABICI
ADIABENICI.PARTHI
CI.MAX.BRITANICI
MAX.FILIVS
M.AV[R.AN]TONINVS
PIV[S....
M
* Mijlpaal, gevonden in 1997 in het Wateringse Veld bij Den Haag.
IM[P] CAES
MAR[CO AN]TONIO
GOR[DIANO] PIO
FEL[ICI INV]ICTO
AV[G PONT M]AX
TR[IB POT CO]S
* meer
voorbeeldjes in de 'Archive of Photographed Inscriptions' van de U.S. Epigraphy
Project.
De voorbeelden zijn ontleend aan:
- J.K. Haalebos e.a., Castra und Canabae - Ausgrabungen
auf dem Hunerberg in Nijmegen 1987-1994, Nijmegen 1995
- Noviomagus - Op het spoor der Romeinen in Nijmegen
(Rijksmuseum G.M. Kam), Nijmegen 2e druk 1979
- Dr. W.A. van Es, De Romeinen in Nederland, Haarlem,
3e druk 1981
- Tilmann Bechert en Willem J.H. Willems, De Romeinse
rijksgrens tussen Moezel en Noordzeekust, Stuttgard, 2e druk 1997
- Romeinse mijlpalen in Den Haag, Gemeente Den Haag,
Dienst Stadsbeheer, Afdeling Archeologie
- De Romeinse Tijd in Nederland, Rijksmuseum van Oudheden
, Drs. Marijke Brouwer, Amsterdam 1993
| Meer inscripties |
Links
Bijna alle inscripties worden opgenomen in het Corpus Inscriptionum
Latinorum (C.I.L.). Een enorme rij loodzware banden. Slechts gedeelten
hiervan zijn gedigitaliseerd:
Inscriptiones Latinae Eystettenses.
The Internet Release. I.L.S., AE 1970 - 1995, and a large
sample from the C.I.L. (about 130.000 inscriptions).
Seminar für Alte Geschichte (München)
met 80.114 inscripties
US Epigraphy Project
Epigraphische Datenbank Heidelberg (Forschungsstelle der Heidelberger
Akademie der Wissenschaften)
Latin Inscriptions - The Internet Release Katholische Universität
Eichstätt
A Latin
Inscriptions Site (Lacus Curtius).
Met drie levels: een lijst van 200 inscripties voor de
expert, voor de student 21 foto's met oplossing, en voor de surfer verschillende
webpagina's
Romeinse inscripties.
Museumopdracht van een groepje scholieren.
Stadswandeling door Nijmegen
aan de hand van de (post-Romeinse) Latijnse inscripties.
Literatuur
- Lawrence Keppie, Understanding Roman Inscriptions, London 1991
- Ivo Gay, Dis Manibus, Grafschriften uit het oude Rome, Baarn 1994
- Ernst Meyer, Einführung in die Lateinische Epigraphik, Darmstadt
1973
- A. Riese, Das Rheinische Germanien in den antiken Inschriften, Berlijn
1914
- Raymond Bloch, L’Épigraphie Latine, Parijs 1969
- J.E. Sandys, Latin Epigraphy, 2e druk 1969
- Gerold Walser, Römische inschrift-kunst, Stuttgard 1988
- Wolfgang Selzer, Römische Steindenkmäler, Mainz im Römischer
Zeit, Mainz 1988
- Dr. A.W. Byvanck, Excerpta Romana, De bronnen der Romeinsche geschiedenis
van Nederland, deel 2, 's-Gravenhage 1935